Մրցակցության պաշտպանությունը Հայաստանում

Հայաստանի Հանրապետությունում հաստատվել և զարգանում են շուկայական հարաբերությունները։ Շուկայական հարաբերությունների հիմքը միշտ եղել է մրցակցությունը շուկայի սուբյեկտների միջև, որը թույլ է տալիս շուկային կայուն զարգանալ և ապահովել իրավունքի սուբյեկտների հավասարությունը ։  Այդ կապակցությամբ Հայաստանում ընդունվել է "Տնտեսական մրցակցության պաշտպանության մասին" օրենքը։ Օրենքը կարգավորում է ձեռնարկատիրության սուբյեկտների և պետական մարմինների գործունեությունը ՝ ուղղված մրցակցության սահմանափակմանը, նախազգուշացմանը, արգելքին, ինչպես նաև անբարեխիղճ մրցակցությանը: Վերը նշված արարքը կարող է կատարվել միջոցով հակամրցակցային համաձայնությունների կնքման միջոցով։  Այս համաձայնագրերը գործարքներ են, որոնք ուղղակիորեն կամ անուղղակիորեն հանգեցնում են մրցակցության սահմանափակմանը, կանխմանը և արգելմանը:

Առանձնացնում են հակամրցակցային համաձայնագրերի հետևյալ տեսակները:

- հորիզոնական (գործարքներ, որոնք կնքվել են մեկ ապրանքային շուկայում գործող ձեռնարկատիրության սուբյեկտների միջև);

- ուղղահայաց (գործարքներ, որոնք կնքվել են ձեռնարկատիրության սուբյեկտների միջև, որոնք որոշակիորեն կապված են միմյանց հետ (փոխադարձ փոխարինելի ապրանքներ են իրացնում) և գործում են տարբեր շուկաներում);

- խառը (գործարքներ տարբեր ապրանքային շուկաներում գործող սուբյեկտների միջև):

Այդ համաձայնագրերը բաժանում կամ բաշխում են շուկաները, կամ իրացման աղբյուրները ապրանքների իրացման կամ ձեռքբերման ծավալով, ապրանքների տարատեսակով, ձեռք բերողների խմբերով և տարածքային սկզբունքով։ Դրանք ուղղված են շուկայի հասանելիությանը խոչընդոտելուն կամ շուկայից ձեռնարկատիրության այլ սուբյեկտներին դուրս մղելուն, գների չհիմնավորված բարձրացման, իջեցման կամ պահպաման,արտադրության և մատակարարման, արդիականացմանն ուղղված տեխնոլոգիաների սահմանափակման կամ վերահսկողության և այլն:Ջեռնարկատիրության սուբյեկտների միջև եզրակացությունն արգելված է:

Մրցակցության գործողության ապահովման համար օրենքում նշվում են այնպիսի հասկացություններ, ինչպիսիք են մենաշնորհային և գերիշխող դիրքը: Մենաշնորհային դիրք ունեն ձեռնարկատիրական այն սուբյեկտները, որոնք ապրանքային շուկայում չունեն մրցակիցներ՝ որպես ապրանքների մատակարարներ կամ ձեռք բերողներ ։  Գերիշխող դիրք ունեն այն սուբյեկտները, որոնք ունեն շուկայական իշխանություն և կարող են ազդեցություն ունենալ տվյալ ապրանքային շուկայում ապրանքների շրջանառության պայմանների վրա կամ դուրս մղել ձեռնարկատիրական այլ սուբյեկտներին ապրանքային շուկայից կամ խոչընդոտել տվյալ շուկային հասանելիությունը: Գերիշխող դիրք կա նաև այն դեպքում, երբ սուբյեկտի կողմից ապրանքների իրացման եւ ձեռքբերման ծավալն առնվազն հավասար է շուկայի ընդհանուր մասնաբաժնի 1/3-ին, կամ եթե երկու սուբյեկտներն ունեն ապրանքների իրացման կամ վաճառքի համախառն ծավալ, որը հավասար է շուկայի ընդհանուր մասնաբաժնի 1/3-ին, կամ եթե երեք սուբյեկտներն ունեն ապրանքների իրացման կամ ձեռքբերման համախառն ծավալ, որը հավասար է շուկայի ընդհանուր մասնաբաժնի 2/3-ին: Սուբյեկտների գերիշխող ճանաչումը տեղի է ունենում ՝ հաշվի առնելով շուկայի առանձնահատկությունները ։  Ձեռնարկատիրության սուբյեկտների նկատմամբ մենաշնորհային կամ գերիշխող դիրքի ճանաչումը տեղի է ունենում հանձնաժողովի կողմից ։

Չարաշահում է համարվում մենաշնորհային և գերիշխող դիրքի չարաշահումն արգելված է ։ 

- իրացման կամ ձեռքբերման չհիմնավորված խտրական գների սահմանումը կամ կիրառումը ուղղակիորեն կամ անուղղակիորեն հարկադրել են առևտրի այն այլ պայմաններին, որոնք հակասում են օրենսդրությանը;

- առևտրի կամ ձեռնարկատիրության այլ սուբյեկտների արտադրության արդիականացման, ինչպես նաեւ դրանց ներդրումների սահմանափակում;

- ապրանքների ներմուծման կամ արտադրության չհիմնավորված կրճատումը ի վնաս սպառողների եւ ապրանքային շուկայում ապրանքների անբավարարության ստեղծումը կամ պահպանումը ՝ դրանք թաքցնելու, փչացնելու կամ ոչնչացնելու միջոցով;

- ձեռնարկատիրության այլ սուբյեկտների նկատմամբ խտրական պայմանների կիրառում;

- պայմանագրի կողմին լրացուցիչ պարտավորությունների պարտադրումը, որոնք իրենց էությամբ անմիջականորեն կապված չեն պայմանագրի առարկայի հետ;

- տնտեսական կապերի վերակազմակերպմանը կամ լուծարմանը հարկադրելը;

- ձեռնարկատիրության այլ սուբյեկտների շուկա մուտք գործելուն խոչընդոտելը կամ շուկայից նրանց դուրս մղելուն ուղղված գործողությունները, որոնց արդյունքում տնտեսավարող սուբյեկտը շուկա մուտք չի գործել կամ իրականացրել է լրացուցիչ ծախսեր, որպեսզի շուկայից դուրս չմղվի;

- այնպիսի պայմանների առաջարկությունն ու կիրառումը, որոնք հանգեցնում են կամ կարող են հանգեցնել մրցակցության անհավասար պայմանների, եթե նման պայմաններ չեն առաջարկվել տվյալ ապրանքային շուկայում գործող այլ տնտեսվարող սուբյեկտների;

- գների, զեղչերի կամ Վաճառքի կամ ձեռքբերման արտոնությունների սահմանումը, փոփոխումը կամ պահպանումը, Եթե դրանք ուղղված են մրցակցության սահմանափակմանը;

- գների անհիմն բարձրացում, իջեցում և պահպանում;

- նաև օրենքով որոշ այլ տեսակի չարաշահումներ են սահմանվում:

Իրենց գործունեության արդյունքում շատ տնտեսավարող սուբյեկտներ ավելի բարձր տնտեսական ցուցանիշների հասնելու համար կարող են որոշումներ կայացնել իրենց կապիտալները միավորելու մասին ։  Այդ դեպքում տեղի է ունենում տնտեսական կենտրոնացում։

Դրա տակ հասկացվում է:

- սուբյեկտների միացումը;

- սուբյեկտների միաձուլում;

- այն սուբյեկտների ակտիվների ձեռքբերումը, որի դեպքում դրանց արժեքն ինքնին կամ ձեռքբերողին արդեն պատկանող ակտիվների արժեքը համախառն կերպով կազմում է ակտիվների արժեքի 20 կամ ավելի տոկոսը;

- սուբյեկտի կանոնադրական կապիտալում բաժնեմասի ձեռքբերումը, եթե այն ինքնին կամ իրեն պատկանող բաժնեմասերի հետ միասին կազմում է սուբյեկտի կանոնադրական և բաժնեհավաք կապիտալի 20 կամ ավելի տոկոսը;

- տնտեսվարող սուբյեկտների միավորում, որի արդյունքում մեկ սուբյեկտ կարող է ուղղակիորեն կամ անուղղակիորեն ազդել այլ անձանց կողմից որոշման ընդունման կամ դրանց մրցունակության վրա:

Հայաստանի Հանրապետությունում սահմանվել է համակենտրոնացումների հայտարարագրման կարգը: Գործունեության սկսվելուց առաջ այն ենթակա է հայտարարագրման, եթե վերջին ֆինանսական տարվա ընթացքում առնվազն մեկ մասնակցի ակտիվների կամ շահույթի ընդհանուր արժեքը գերազանցել է հանձնաժողովի կողմից սահմանված ակտիվների կամ շահույթի արժեքը,կամ համակենտրոնացման մասնակիցներից գոնե մեկը շուկայում ունի գերիշխող դիրք:

Անբարեխիղճ մրցակցություն ասելով ենթադրվում է ձեռնարկատիրական գործունեության գործողությունը կամ վարքը, որը հակասում է "Մրցակցության պաշտպանության մասին" օրենքին կամ գործարար շրջանառության սովորույթներին, խախտում է բարեխղճության (ազնվության, արդարության, ճշմարտացիության, անկողմնակալության) սկզբունքները մրցակիցների կամ մրցակիցների եւ սպառողների միջեւ հարաբերություններում: Անբարեխիղճ մրցակցությունը օրենսդրորեն արգելվում է, եւ յուրաքանչյուր շահագրգիռ անձի, այդ թվում ՝  անբարեխիղճ մրցակցության պատճառով վնաս կրած սպառողին իրավունք է տրվում դատական կարգով պահանջել անբարեխիղճ մրցակցության դադարեցում:

Անբարեխիղճ մրցակցության տեսակները ՀՀ-ում

Հայաստանի Հանրապետությունում անբարեխիղճ մրցակցության ակտեր են հանդիսանում ձեռնարկատիրական գործունեության իրականացման ընթացքում գործողությունները կամ վարքը,որոնք հանգեցնում են կամ կարող են հանգեցնել այլ տնտեսվարող սուբյեկտի, նրա գործունեության կամ առաջարկած ապրանքների նկատմամբ շփոթության:

Այլ տեսակ են ձեռնարկատիրական գործունեության մասին կեղծ կամ չհիմնավորված հայտարարությունները, որոնք վարկաբեկում են կամ կարող են վարկաբեկել տնտեսվարող սուբյեկտին, նրա գործունեությունը կամ առաջարկած ապրանքները:

Ձեռնարկատիրական գործունեության այն գործողությունները կամ վարքագիծը, որոնք մոլորեցնում կամ կարող են մոլորեցնել հասարակությանը տնտեսվարող սուբյեկտի, նրա գործունեության կամ առաջարկած ապրանքների վերաբերյալ, համարվում են անբարեխիղճ մրցակցության գործողություն:

Հայաստանում անբարեխիղճ մրցակցության տեսակների մեջ կարելի է առանձնացնել նաև այնպիսի գործողություններ կամ վարքագիծ, որոնք, անկախ հասկացությունների խառնումից, վնասում են կամ կարող են վնասել տնտեսվարող սուբյեկտի համբավին կամ վարկանիշին (ոչ նյութական ակտիվին):

Եվ, վերջապես, չբացահայտված տեղեկատվության ձեռքբերման, օգտագործման կամ բացահայտման հանգեցնող ցանկացած գործողություն կամ վարքագիծ, առանց դրա իրավաչափ տիրապետողի համաձայնության կամ գործարար շրջանառության սովորույթներին հակասող ձեւերով, համարվում է անբարեխիղճ մրցակցության գործողություն:

Տնտեսական մրցակցության պաշտպանության պետական մարմինը

Տնտեսական մրցակցության պաշտպանության ոլորտում պետական քաղաքականություն իրականացնելու նպատակով ստեղծվում է տնտեսական մրցակցության պաշտպանության պետական մարմին ՝ հանձնաժողով ։ 

Նա իրավասու է որոշումներ կայացնել:

- հակամենաշնորհային օրենսդրության խախտումների դեպքեր;

- ապրանքային շուկաների ուսումնասիրություն;

- մրցակցության պաշտպանության մասին օրենսդրության խախտման համար պատասխանատվության ենթարկել սուբյեկտներին եւ դրանց պաշտոնատար անձանց, պետական եւ տեղական ինքնակառավարման մարմինների պաշտոնատար անձանց;

- տնտեսական գործունեության սուբյեկտների կողմից տրամադրված տեղեկությունների ուսումնասիրությունը, ստուգումը, վերլուծությունը եւ մոնիտորինգը;

- դիմել դատարան ՝ մրցակցության պաշտպանության մասին օրենսդրության խախտումների կապակցությամբ;

- պետական մարմինների կամ դրանց պաշտոնատար անձանց հակամենաշնորհային օրենսդրությանը հակասող գործողությունների կատարումը դադարեցնելու միջնորդությամբ դիմում ՀՀ կառավարություն;

- տուգանքների նշանակում, պատասխանատվության նախատեսված այլ միջոցների կիրառում;

- տնտեսական մրցակցության պաշտպանության օրենսդրության վերաբերյալ պարզաբանումներ տալ;

- օրենսդրությամբ նախատեսված այլ իրավասություններ:

Հանձնաժողովը բաղկացած է յոթ անդամից ՝ նախագահից, նախագահի տեղակալից եւ հինգ անդամից ։   Հանձնաժողովի աշխատանքներն իրականացվում են նիստերի միջոցով: Այն իրավազոր է, եթե դրան մասնակցում է առնվազն հինգ անդամ ։  Հարցերը քննարկվում են բաց նիստերում, բացառությամբ որոշ դեպքերի։ Որոշումները կայացվում են քվեարկության արդյունքներով: Վարչական ակտի ընդունումից հետո ՝ 5 օրվա ընթացքում, դրա պատճենը հանձնվում է հասցեատիրոջը: Այն ուժի մեջ է մտնում հասցեատիրոջը հանձնելուն հաջորդող օրվանից, եթե այդ ակտով ավելի ուշ ժամկետ նախատեսված չէ: Վարչական բողոքարկումը կարող է իրականացվել ուժի մեջ մտնելուց հետո ՝ 10 օրվա ընթացքում: Դատական բողոքարկման համար տրվում է բողոքի վերաբերյալ որոշումն ընդունելուց հետո '1 ամիս ժամանակ, Իսկ եթե վարչական բողոք չի եղել, ապա հանձնաժողովի որոշումն ուժի մեջ մտնելուց հետո' 1 ամսվա ընթացքում: