Արժեթղթերի տեսակները Հայաստանում
Արժեթղթերը սահմանված ձև ունեցող, պարտադիր վավերապայմաններ և գույքային իրավունքները հաստատող փաստաթղթեր են, որոնց իրականացումը կամ փոխանցումը հնարավոր է միայն դրանց ներկայացման ժամանակ: Արժեթղթերի փոխանցման ժամանակ փոխանցվում են նրանց կողմից վավերացված բոլոր իրավունքները: Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիական օրենսգիրքը հատկացնում է ներկայացնողի, անվանական և օրդերային արժեթղթեր: Արժեթղթերով իրավունքները ներկայացնողին այլ անձի փոխանցելու համար բավարար է արժեթուղթը հանձնել ստացողին, և նա իրավունք է ստանում օգտվել դրանում ամրագրված իրավունքներից: Անվանական արժեթղթի նկատմամբ իրավունքները փոխանցելիս տեղի է ունենում իրավունքների զիջում կոնկրետ դրանում նշված անձին։ Օրդերային արժեթղթերով իրավունքները փոխանցվում են նրանց հակառակ կողմի վրա որոշակի անձի իրավունքների փոխանցման (ինդոսամենտի) մասին մակագրությունները տարածելու միջոցով:
Պարտատոմսը արժեքավոր թուղթ է, որը հաստատում է դրա սեփականատիրոջ իրավունքը ' պարտատոմսի անվանական արժեքը կամ գույքային այլ հատուցում ստանալու համար, ինչպես նաեւ տոկոսներ: Հայաստանի Հանրապետությունում պարտատոմսը լինում է ինչպես Կրողի, այնպես էլ անվանական: Առավել հաճախ պարտատոմսեր թողարկվում են այն ժամանակ, երբ թողարկողը ցանկանում է կենտրոնացնել որոշակի քանակությամբ կապիտալի. Այդ դեպքում նա պարտք է վերցնում որոշ անձանցից՝ հետագայում պարտավորության դիմաց վճարել պարտատոմսի արժեքն ու տոկոսները՝ դրանով իսկ կուտակելով դրամական ակտիվներ։ Չեկը իրենից ներկայացնում է արժեթուղթ, որը պարունակում է չեկատուի՝ բանկին ոչնչով չպայմանավորված հանձնարարություն՝ վճարելու դրանում նշված գումարը: Չեկերը տրվում են սահմանված ձեւով հատուկ թերթերով և իրենց վրա պարունակում են վավերապայմաններ՝ չեկատուի անունը, բանկային համարը, նրա ստորագրությունը, այն անձը, որին տրվում է չեկը (անվանական չեկի դեպքում) և վճարման գումարը: Յուրաքանչյուր բանկ տրամադրում է չեկային գրքույկներ իր հաճախորդներին, որտեղ նշվում են իրենց բանկային հաշիվը.
Պարտատոմսը համարվում այն արժեթուղթը, որը հաստատում է պարտատոմսի (պարզ պարտատոմսի) կամ պարտատոմսի (փոխանցվող պարտատոմսի) մեջ նշված այլ անձի ոչնչով չպայմանավորված պարտականությունը՝ դրանում նախատեսված ժամկետը լրանալուց հետո վճարել որոշակի գումար պարտատոմսադրին: Պարտատոմսըը, չնայած Հայաստանի Հանրապետությունում իր փոքր տարածվածությանը, բավականին օգտակար նշանակություն ունի։ Առաջին հերթին, երբ ձեւակերպման պարտքային պարտականությունների: Այսպես, պարտապանը, միաժամանակ հանդես է գալիս որպես պարտատոմս, ապահովելու պարտքային պարտավորությունները պարտատիրոջ տալիս նրան պարտատոմս: Ժամկետի լրանալու դեպքում քարտապանը կարող է դիմել բանկ և գումարը փոխանցել իր հաշվին:
Հայաստանում, բնականաբար, արժեթղթերի թվում են նաև բաժնետոմսերը։ Բաժնետոմսերն այն արժեթղթերն են, որոնք հավաստում են բաժնետիրոջ' ընկերության շահույթի մի մասը շահութաբաժինների տեսքով ստանալու, ընկերության գործերի կառավարմանը մասնակցելու և ընկերության լուծարումից հետո մնացած գույքը ստանալու իրավունքը:
Ակցիաները շատ կարևոր դեր ունեն քաղաքացիական շրջանառության մեջ, հատկապես Հայաստանի անկախացումից և ազատ շուկայական տնտեսության հաստատումից հետո: Այս պահին բաժնետոմսերի թողարկումը տեղի է ունենում հատուկ օրենքով սահմանված կարգով, իսկ բաժնետոմսերը գրանցվում են իրավաբանական անձի բաժնետերերի ռեեստրում: Բաց բաժնետիրական ընկերությունների (ԲԲԸ) և փակ բաժնետիրական ընկերությունների (ՓԲԸ) կանոնադրական կապիտալները բաժանվում են բաժնետոմսերի: Այս երկու տեսակի իրավաբանական անձանց բաժնետոմսերի տարբերությունն այն է, որ ԲԲԸ-ի դեպքում բաժնետոմսերը գտնվում են բաց վաճառքի մեջ և սկզբում տեղադրվում են նախնական հրապարակային առաջարկի (IPO) վրա: Դրանց ձեռքբերման իրավունքը տրամադրվել է անձանց անսահմանափակ շրջանակի, և ընկերության բաժնետերերից մեկի կողմից իր բաժնետոմսերը երրորդ անձին օտարելու դեպքում ընկերության այլ բաժնետերերը Հայաստանի Հանրապետությունում օտարվող բաժնետոմսերի ձեռքբերման նախապատվության իրավունք չունեն:
Ընկերության դեպքում Հայաստանի Հանրապետության կորպորատիվ օրենսդրությունը սահմանում է, որ ընկերության հիմնադիրների կողմից որոշում ընդունելուց հետո բաժնետոմսերը տեղաբաշխվում են ընկերության հիմնադիրների կողմից սահմանված սահմանափակ թվով անձանց նախնական առաջարկի վրա: Այսպիսով, ընկերության բաժնետոմսերի բաժանորդագրությունը սահմանափակված է, և եթե բաժնետերերից մեկը ցանկանա վաճառել իր բաժնետոմսերը, ապա ընկերության այլ բաժնետերերի մոտ առաջանում է բաժնետոմսերի նախապատվության գնման իրավունք՝ ընկերության բաժնետերերի կողմից բաժնետոմսերի պլանավորվող վաճառքի մասին ծանուցումից ոչ պակաս, քան 30 օր և ոչ ավելի, քան 60 օր հետո: Ընկերության կանոնադրությամբ կարող է նախատեսվել նաև այդ ընկերության մասնակից չհանդիսացող անձանց բաժնետոմսերի վաճառքի արգելք: ՓԲԸ-ում մասնակիցների թիվը չպետք է գերազանցի 49-ը, հակառակ դեպքում ընկերությունը պետք է վերակազմավորվի ԲԲԸ-ի:
Հայաստանի Հանրապետության կորպորատիվ օրենսդրությունը հատկացնում է սովորական և արտոնյալ բաժնետոմսեր: Հասարակ բաժնետոմսերի բոլոր տերերը հանդիսանում են լիիրավ բաժնետերեր, քանի որ նրանցից յուրաքանչյուրը ձայնի իրավունք ունի բաժնետերերի ընդհանուր ժողովում, ինչը ձևական հնարավորություն է տալիս մասնակցելու վարչության, վերստուգիչ հանձնաժողովի ընտրություններին, որոշելու բաժնետիրական ընկերության գործունեության ուղղությունները և հաստատելու ընկերության տարեկան հաշվետվությունը: Բաժնետերերի ժողովներում մեկ բաժնետոմս ապահովում է մեկ ձայն: Հետևաբար, ձայների քանակը յուրաքանչյուր բաժնետիրոջ որոշվում է թվով իրեն պատկանող սովորական բաժնետոմսերի: Շահաբաժինները բաշխվում են առաջին հերթին արտոնյալ բաժնետոմսերով, իսկ մնացած մասը՝ սովորական բաժնետոմսերով։ Բայց արտոնյալ բաժնետոմսերը չեն տալիս ձայնի իրավունք բաժնետերերի ժողովում. Հայաստանում բաժնետիրական ընկերության սնանկության դեպքում արտոնյալ բաժնետոմսերի սեփականատերերը առավելություններ ունեն սովորական բաժնետոմսերի սեփականատերերի համեմատ իրենց կորուստների փոխհատուցման հարցում: Արժեթղթերի այլ տեսակների շարքում կարելի է առանձնացնել կոնոսամենտ, բանկային վկայագիր, կրկնակի և պարզ պահեստային վկայագրեր և սոցիալական նշանակության արժեթղթեր:
Կոնոսամենտ է համարվում Ապրանքի տնօրինման մասին փաստաթուղթը, որը հաստատում է կրոսամենտում նշված բեռը տնօրինելու և փոխադրումից հետո այն ստանալու սեփականատիրոջ իրավունքը: Այն կարող է տրվել անվանական, օրդերային արժեթղթի և կրիչի տեսքով:
Բանկային վկայականը (բանկային գրքույկը, բանկային սերտիֆիկատը) արժեթուղթ է, որը հաստատում է ավանդի գումարը և ավանդատուի իրավունքը բանկային վկայական տված բանկում կամ ՀՀ-ում նրա ցանկացած մասնաճյուղում ավանդի գումարի և տոկոսների ստացման որոշակի ժամկետը լրանալուց հետո: Այն կարող է լինել ինչպես անվանական, այնպես էլ կրիչի վրա դրված արժեթուղթ ։
Կրկնակի պահեստային վկայականը օրդերային թուղթ է, որը հավաստում է ապրանքի պահպանության ընդունումը ապրանքային պահեստի կողմից: Այն բաղկացած է պահեստային եւ գրավային վկայականից (վարրանտ), որոնք առանձին արժեթղթեր են ։ Պահեստը, որը չունի գրավի վկայագիր, սակայն վճարել է դրա գծով պարտքի գումարը, պահեստը տալիս է ոչ այլ կերպ, քան պահեստային վկայագրի դիմաց և պայմանով, որ նրա հետ միասին ներկայացվի գրավի վկայագրով պարտքի ամբողջ գումարի վճարման անդորրագիրը: Պահեստային եւ գրավային վկայականների տիրապետողն իրավունք ունի պահանջել ապրանքի հանձնում մաս-մաս: Պարզ վկայականը ներկայացվում է որպես ներկայացնողի փաստաթուղթ և բաղկացած է մեկ փաստաթղթից ։
Սոցիալական նշանակության արժեթղթերը Հայաստանի Հանրապետության իրավունքի համար նոր արժեթղթերի տեսակ են, որի ներդրումը կապված է 2014 թվականին ՀՀ կենսաթոշակային բարեփոխումների (կուտակային կենսաթոշակային ֆոնդ) հետ: Տվյալ արժեթուղթը թողարկվում է կուտակային կենսաթոշակային ֆոնդի կողմից և անվանական արժեթուղթ է: Այն հաստատում է արժեթուղթը տիրապետողի՝ բացառապես կուտակային կենսաթոշակի և այլ վճարների վճարումներ ստանալու իրավունքը ։
